Pragmatizm Nedir?

Pragmatizm Nedir?
Pragmacılık, uygulamacılık ve kılgıcılık
deyimleriyle de dile getiriliyor. Kapitalist üretim düzeninin ilk
gelişme alanı olan İngiltere'de John Stuart Mill'in biçimlendirdiği
yararcılığın, yeni ve son gelişme alanı olan Amerika'da Charles Peirce
(1839-1914)'in temellerini attığı; William James (1842-1910)'in
geliştirdiği uygulayıcılığı doğurması doğaldır. Böylelikle,
kapitalizmin kendine özgü metafizik felsefesi kurulmuş olmaktadır.

James,
aynı adı taşıyan yapıtında pragmatizm sözcüğü için "gerçi bu ad hoşuma
gitmiyor, ama onu böyle adlandırıyorlar, değiştirmek için artık çok
geç" diyor. Yapıtını da yararcı Mill'e şu sözlerle armağan ediyor:
"zihnin pragmatik açıklığını ilk olarak kendisinden öğrendiğim, yaşamış
olsaydı liderimiz olacağını düşünmekten zevk duyduğum John Stuart
Mill'in anısına".

Pragmacılık, James'in deyişine göre, bir
felsefe olmaktan çok bir metod; düşünceyi, doğurduğu eyleme göre ölçen
bir yöntemdir. Charles Peirce, 1878'de Popular Science Monthly
Dergisi'nde yayınladığı "Fikirlerimizi Aydınlığa Kavuşturmanın Yolu"
başlıklı yazısında şöyle diyordu: "Bir düşüncenin anlamını açıklamak
için onun hangi davranışı doğurduğunu bilmek gerekir. İşte o davranış,
o eylem bizim için düşüncenin ta kendisidir".

William James,
yirmi yıl sonra, kimsenin üstünde durmadığı bu sözü bulup ortaya
çıkarmış, felsefesini bu söze dayamıştır. Pragmatik metodda yeni hiçbir
şey yoktur, diyor William James. "Sokrates onun ustasıydı. Aristoteles,
metodik olarak onu kullanmıştı. Locke, Hume, Berkeley onun araçlarını
kullanarak gerçeğe yararlı oldular. Oysa pragmacılığın bu öncüleri, onu
ancak parçalar halinde kullandılar. Onlar sadece giriş yapmışlardı.
Pragmacılık metodu günümüze gelinceye kadar genelleşmemişti, evrensel
bir görevin bilincine varamamıştı. Ben bu göreve inanıyorum,
konuşmalarımın sonunda size de bu inancı aşılayabileceğimi sanıyorum.
Herhangi bir yerde bir ayrım meydana getirmeyen bir ayrım hiçbir yerde
var olamaz.".

Felsefenin bütün görevi, bu dünya formülü ya da şu
dünya formülünün doğru olmasının hayatımızın belli anlarında üzerimizde
ne gibi bir ayrım doğuracağını anlamak olmalıdır. Pragmatik metod, her
şeyden önce, başka türlü son verilemeyecek olan metafizik tartışmaların
yatıştırılması metodudur.

Dünya tek midir, çok mu? Kadere mi
bağlıdır, yoksa hür müdür? Madde midir, ruh mu? İşte birtakım kavramlar
ki dünya için doğru olmaları da kabildir, olmamaları da. Bu çeşit
kavramlar üstündeki tartışmaların sonu gelmez. Böyle hallerde pragmatik
metod, her kavrama, kendisinden değer verilebilecek pratik sonuçlar
çıkarmak suretiyle yorumlamaya çalışır. Bu kavram, öteki kavramdan daha
doğru olsaydı, herhangi bir kimse için pratik bakımdan ne gibi bir
ayrılık doğacaktı?

Çıkarılan sonuçlarda pratik hiçbir ayrılık
yoksa, her iki düşünce de, pratik bakımdan, aynı şeye karşılık
olmaktadır. Şu halde tartışma yersizdir. Tartışma yerindeyse, bunun ya
da ötekinin doğruluğu halinde pratik bir ayrılığı görebilmemiz gerekir.
Bunun, kabacası şu demektir: Dünya madde olsa ne olacak, ruh olsa ne
olacak? Biri ya da öteki olması pratik bir fayda sağlıyorsa o zaman
başımızın üstünde yeri var.

Nitekim William James, pragmacılık
metodunu kullanarak ruhçuluğu seçmektedir. Çünkü: materyalizm umut
kırıcıdır, ruhçuluksa umut, hoşlanma, yaşama isteği vericidir. Tanrı'ya
inanmak insanlar için faydalı bir eylemdir. Bu eylem insanlara,
James'in deyişiyle töresel bir tatil yaptırır.

Ölümlü dünyadaki
kötülüklerin Tanrı'da yok olacağı düşüncesi, bizleri sorumluluk
kaygısından kurtarır. İyiliğin, sonunda nasıl olsa galip geleceğine
güvenerek korkumuzu yenebiliriz. Dünya arabasını, yürüdüğü yolda,
keyfince gitmeye bırakarak töresel bir tatil (ahlak tatili) yaparız.
İyi ama, gerçek bu mudur derseniz James'in karşılığı hazırdır: Gerçek,
pratik faydası olandır.

Pragmacılık, böylelikle, akılcı
sistemlerle görgücü sistemler arasındaki uzlaşmaz ayrılığı çözdüğü
kanısındadır. Aklın verilerini de pragmatik metoda vurarak hem dinci
kalabilecek, hem de olgularla ilgilenebilecektir. Her ikisinde de
pratik faydası bulunduğuna göre, bunları birbirinden ayırmayı
düşünmemektedir. Görgücüler Tanrı düşüncesine, istedikleri kadar
"Teşekkür ederiz, kullanmıyoruz" desinler, pragmacı, pratik fayda
bulduğu sürece onu kullanmakta devam edecektir.

Pragmacılara
göre bir düşünce, yaşayışımız için elverişli olduğu sürece doğrudur.
İyidir yerine doğrudur diyebiliriz, çünkü bu iki kavram birbirinin
aynıdır. Doğru sözcüğü, inanç alanında iyi olduğunu ispat eden her
şeyin adıdır. Doğru olan, belirli sebepler dolayısıyla aynı zamanda
iyidir. Bizim için neye inanmak daha iyi olurdu dersek, bu söz şu
anlama gelir: Neye inanmak zorundayız?

Bu sorunun karşılığı
şudur: İnanılması bizim için daha iyi olan şeye inanmak zorundayız. Şu
halde, bizim için daha iyi olanla, bizim için daha doğru olan arasında
hiçbir başkalık yoktur.

Pragmatik metod, doğruyla iyiyi
birleştirmektedir. Bundan şu sonuç çıkıyor: Erdem, yaşayışımız için
elverişli olduğu sürece, pratik fayda sağladiği hallerde doğrudur. Her
şey pratik fayda ölçüsüne vurulmalıdır, her şey pratik faydaya göre
değerlendirilmelidir. Bu açıdan güzeli de doğruyla ya da iyiyle
birleştirerek felsefenin, bilimin, sanatın yetkilerini tek elde, fayda
ölçüsüne vurarak değerlendirmelidir. Çünkü bunların pratik değer ya da
değersizlik bakımından hiçbir ayrılıkları yoktur.

Pragmacılar,
soyut düşüncelere, deney öncesi düşüncelere de kendi metodlarını
uyguluyorlar. Onlara göre dogru düşünce, pratikte doğrulanabilen bir
düşüncedir. Bir düşüncenin gerçeği, ona yapışık, hareketsiz bir özellik
değildir. Gerçek, düşüncenin başına gelen birşeydir. Bir düşünce,
kafamızda dururken doğru olamaz. Ancak doğru bir hale gelebilir,
olaylar yüzünden doğrulaşır. Onun gerçekliği, geçer hale girmesiyle
olur.

Sonsuz derecede faydalı ya da sonsuz derecede zararlı bir
gerçeklikler dünyasında yaşamaktayız. Dogru düşünce bizler için
önemlidir. Bir ormanda kaybolursanız, açlıktan ölmek üzere
bulunursanız, keçi yoluna benzer birşey görünce, bu yolun sonunda
insanların oturduğu bir evi düşünmeniz çok önemlidir. Burada doğru
düşünce faydalıdır, çünkü konusu olan şey faydalıdır. Doğru düşüncenin
pratik değeri, bu düşünceye karşılık olan nesnelerin pratik değerinden
çıkmaktadır.

Gerçekte bu nesneler, her zaman için faydalı
olmayabilirler. Örneğin keçi yolunun sonundaki ev, boş bir evse,
açlıktan ölmek üzere bulunan sizin için hiçbir faydası yoktur. Ama her
nesne bir gün, bir zaman önem kazanabileceğinden, herhangi bir durumda
doğrulanabilecek bir genel düşünceler stokunu elde bulundurmamız
faydalıdır.

Doğru sözcüğü, doğrulama sürecini harekete getiren
bir düşüncenin, faydalı sözcüğü ise onun deneyde tamamlanan görevinin
adıdır. Doğru düşünceler, faydalı olmadıkça, değer belirten bir ad
kazanamazlar.

Gerçek, düşünürken bize faydası olan şeydir, nasıl
ki hak da eylem halinde bize faydalı olan şeydir. İnsanlar içiri
gerekli olan, uygun olan, iş görecek bir kuram bulmaktır. İşte
pragmacılık, bu kuramdır.

Görüldüğü gibi, uygulayıcılık, burjuva
dünyasında pek tutulduğu ve pek yayıldığı halde, bilimdışı bir
kuramdır. Bilimi de açıkça yadsır. James'e göre "İnsanın dünyadaki
durumu, kedinin kitaplıktaki durumu gibidir; görür ve duyar ama hiçbir
şey anlayamaz".

Pragmacılar, dünyanın nesnel gerçekliğine
gözlerini kapamışlardır. Gerçek, kendi yararımıza göre belirlenir,
özneldir. Pragmatizm, Dewey, F.S. Schiler tarafından izlenmiş;
ırkçılığı ve faşizmi açıkça savunmaya kadar çeşitli biçimlere
bürünmüştür.